ورنی بافی ، جلوه‌ای از هنر عشای

ورنی” (با فتح واو و سکون ر) نوعی دست بافت زیبا و پشمین یا ابریشمی است که به عنوان زیر انداز و در پاره‌ای از مناطق به عنوان رو انداز یا تزیین آلاچیق بکار می‌رود. ورنی به گلیم فرش نما، شبه قالی و گلیم عشایری معروف است.

ورنی چبست ؟

ورنی یا سوماک، دست بافته ای است که از لحاظ تکنیک بافت بین گلیم و قالی قرار می‌گیرد بدین صورت که مانند گلیم یا قالی بر روی دار عمودی یا افقی بافته می‌شود و دارای پود ضخیم است و یکی از شاخص‌ترین رشته‌های صنایع دستی آذربایجان شرقی می‌باشد که در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته میشود.
این دستبافته در عین سادگی و سبکی گلیم مثل قالی نیز ظرافت خاص هنری دارد و به دلیل استفاده از گره پرزدار در بافت آن جزو گلیم و از لحاظ طرح ، نقشه و شکل ظاهری مشابه قالی به نظر می‌آید.

ورنی گلیمی تک روست که از نظر بافت در حد وسط گلیم و قالی قرار می گیرد. هنر ورنی بافی، بومی آذربایجان بوده، هنوز دارای رونق و خواستار فراوان است. ورنی عمدتاً در قشلاق عشایر کوچ رو که حجم کاری کمتر است توسط زنان و دختران بافته می شود. به همین سبب نقوش و رنگ آمیزی ورنی ها کاملاً متاثر از فرهنگ، باور و روحیات عشایری است.

نقوش ورنی عمدتاً متشکل از موتیفهای روستایی، ثابت و شناخته شده است که در قالب نقشه های شکسته و هندسی متصور می شود. در ورنی های شهری به ندرت از نقوش گردان که شامل اسلیمی و ختایی است، نیز استفاده می شود. به سبب شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی ها بسیار نادر بافته می شود.

جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم است و بر روی دار بصورت عمودی بدون نقشه و بصورت ذهنی توسط زنان و دختران عشایر و مناطق روستایی بافته می شود.
تولید ورنی بیشتر در فصل قشلاق ایل انجام می‌شود که عشایر فرصت کافی برای استراحت و سکونت در یک منطقه را دارند.

در گذشته عشایر “دشت مغان”، “گرمادوز” و “ارسباران” پشم حاصل از دام هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ ریزی می کردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند.

  ورنی بافی: “مواد اولیه برای تهیه ورنی، پشم، پنبه، کنف و موی حیوانات است. ورنی گاه به صورت پیچ بافی و جناغی است و عموما از طرح‌های هندسی استفاده می‌شود.”

نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است.

نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است. هم اکنون نیز ایل‌های ایلسون(شاهسون) ، ارسباران ، بختیاری، بلوچ و قشقایی از ورنی استفاده می‌کنند.

به روش بافت ورنی “پودچینی ” می‌گویند که بر اساس پیچش خاص نخ “خامه ” به دور نخ‌های “تار” بافته می‌شود. این بافته را در کرمان “شیریکیپیچ” می گویند و در استان‌های شمال غرب ایران به “ورنی” معروف است .

به طور کلی از لحاظ بافت گلیم های ایرانی به دو شیوه بافته می شود :

۱- شیوه پود گذاری : در این شیوه تنها از نخ تار ( چله) و نخ پود برای بافت گلیم استفاده می شود پودهای رنگارنگ را از زیر و روی رشته های تار عبور می دهند، با تغییر رنگهای پود است که نقشها پدیدار می شود و هر دو روی گلیم صاف، هموار و همرنگ می شود.

۲- شیوه پود پیچی : در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازک نیز در بافت استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخ های تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت که بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تکامل گلیم بافی به قالیبافی می باشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریکی پیچ در استان کرمان بدین شیوه است.
این نوع گلیم ها را که به شیوه پود پیچی بافته می شوند سوماک نام نهاده اند. گاهی روی گلیم ها راسوزن دوزی می کنند، این گلیم ها به گلیم سوزنی شهرت دارند.

ورنی از قسمت کناره به سمت داخل به سه بخش اصلی زیر قابل تشخیص است:
۱- حاشیه: از اجزاء اصلی نقشه ورنی بوده است و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از چهار قسمت به نامهای لور- زنجیره- حاشیه کوچک- حاشیه بزرگ تشکیل شده است. لور بیرونی‌ترین قسمت حاشیه بوده و بعد از آن زنجیره و سپس حاشیه کوچک در دو طرف حاشیه بزرگ قرار دارد معمولا چهار قسمت مورد اشاره حاشیه حدود ۲۰ درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می‌دهد.
۲- متن یا زمینه اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمتهای مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می‌شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می‌دهد و متناسب با نگاره‌ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرحهای مختلف به خود می‌گیرد.
۳- ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می‌دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می‌شود. یک ورنی متناسب با بعد و اندازه و یا نوع طرح یا نقشه ممکن است دارای یک یا چند ترنج باشد در اصطلاح محلی به ترنج وسط ورنی، گول (Gul) گفته می‌شود که معادل واژه حوض است.
بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تا ثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارتست از : گوزن، مرغ و خروس،گریه، مار، پرندگان محلی، آهو، گوسفند، ببر، شتر، شیر، روباه، شغال، طاووس، گرگ، سگ گله، عقاب، بوقلمون و غیره است.

ورنی بافی بسیار سخت است و هم چنین جزء رشته‌های منسوخ شده به حساب می‌آید. عمده‌ترین مشکل ورنی ، جمع شدن کنارهای (شیرازه ) آن است. بافت این قسمت از ورنی ، از سخت‌ترین قسمت های بافت محسوب می‌شود که باید در تهیه آن بسیار دقت شود.
ورنی بدون نقشه بافته می‌شود و چون در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود جزو انواع گلیم به حساب می‌آید و از لحاظ شکل ظاهری به قالی شباهت دارد.

برای رفع این مشکل باید از گره قرضی یا تار قرضی استفاده شود. این هنر همراه با گلیم بافی در دست احیا است .
قدمت این هنر به طور کامل مشخص نیست اما صاحب نظران قدمت آن را به چند صد سال پیش تخمین می‌زنند.

ورنی در اندازه و ابعاد مختلف و با توجه به نیاز بازار تولید و عرضه می‌شود. تا دهه‌های اخیر عشایر دشت مغان از ورنی به عنوان زیر انداز، رو انداز و تزیین آلاچیق ها استفاده می‌کردند.

ظرافت و لطافت بافت طرح و نقش‌های متنوع و زیبایی ورنی هر هنر دوستی را مجذوب خود می‌کند. نوع بافت ورنی با ابریشم ، از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است و از نظر وزن سبک تر و کم حجم تر از نوع پشمی آن است و توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است.

ورنی از لحاظ صادرات در درجه نخست تولیدات صنایع دستی اردبیل قرار گرفته است به طوری که این بافته به کشورهای حاشیه خلیج فارس ،کشورهای اروپایی و آسیایی صادر می‌شود.

ورنی‌های ابریشمی و پشمی ساخته شده در استان اردبیل علاوه بر بازار داخلی به کشورهای ایتالیا، فرانسه و آلمان صادر می‌شوند.
ورنی‌ها اصولا به رنک لاکی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند. در همه اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه، کناره و قالی تولید می‌شود.
عشایر آذربایجان از آن برای دوخت خورجین، جوال و تهیه جل اسب نیز استفاده می کنند.
تولید ورنی صرفا خانگی و یا در چادرهای عشایری است و ابزار آن از قبیل “دار ” و “دفین”( بروزن دال ، شانه مخصوص برای بافتن فرش )است.
از انواع ورنی در آذربایجان می‌توان به ورنی قالی ،ورنی کناره بزرک، ورنی کناره، ورنی ذرع و نیم (جفت )، ورنی قالیچه و ورنی پشتی اشاره کرد.

دار ورنی بافی :

دار ورنی چهارچوبی مربع شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته برای قالی بافی هم استفاده می شود و شامل اجزاء: سردار، زیردار، چپ رو، راست رو، ستونهای وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته بند و گوه (برای دارهای چوبی) می باشد.
طول دار ورنی (درازای چپ رو و راست رو) مساوی است با نصف طول ورنی + ۳۰ سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + ۲۰ سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولاً در عشایر کوچ رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولاً در ورنی های شهری استفاده می شود. برای ورنی بافی خامه ها کلاف نمی شود و به اندازه ۴۰ سانتیمتر بریده شده به صورت بسته هایی که به آن آسما (آویزان) می گویند در بالای دار آویزان می شود.

شکل دار ورنی، افقی است. معمولا ابعاد آن ۵/۱*۲ متر است. (البته امروزه بافت ورنی‌های کناره‌ای و اندازه فرش‌های ۴*۳ متری نیز جهت فروش بافته می‌شود) در ورنی‌بافی هر رشته به تار و پود گره می‌خورد، اما همچون قالی، گره‌ها از روی کار نبوده و بعد از تابیدن نخ به دور تار در پشت کار می‌رود و بریده نمی‌شود. از نظر رنگ و زمینه بهترین نوع ورنی، زمینه مسی و فیروزه‌ای است که ارزش تجارتی زیاد دارد.

بعد از برپا کردن دار که اصطلاحا هاناhana نامیده می‌شود، نخ‌های تار که از جنس پنبه که اریشaris نامیده می‌شود که با عبور دادن از چوب‌های بالا و پایین دار، کشیده می‌شود.

سپس چوب نازکی را در میان تارها رد کرده به نحوی که ۲ تار در بالای چوب باشد و ۲ تار در زیر چوب. عملکرد این چوب جابه‌جا کردن‌تارها در حین کار در مواقع لازم است.

سپس با نخ تار(پنبه‌ای)به اندازه ۴ سانتی‌متر همانند بافت گلیم‌بافی(یک نخ از رو یک نخ از زیر)می‌بافند و چند بار روی نخ‌ها با دفه(dafa)می‌کوبند، تا تارها و پودها به هم تنیده شوند.

بعد از آن با توجه به طرح‌های مورد نظر خود که عموما، طرح‌های ذهنی و بدون نقشه است و زمینه اصلی که عموما طرح‌های ذهنی و بدون نقشه است و زمینه اصلی که عموما یکرنگ است،(مسی، فیروزه‌ای و سفید) طرح‌های مورد را می‌بافند، نقوش متداول، سماور، نعلبکی، ایتکان، قوری،گل، روباه، خروس، بوقلمون، مار، سگ، شتر، شترمرغ، جیران، آلمل، دوه بوینی، زرحشیه، زینگرو، قیزیلگول، گلدان،ئیلن، چاخماق، جوجه و بالاترین طرح  قیناخ qynax (یا قایق)است، که به‌صورت ۳ عدد در وسط کار بافته شده و طرح‌های اشیا و حیوانات در اطراف و زمینه کف بافته می‌شود.

بعد از برپا نمودن دار (هانا) معمولا استاد کار، با استفاده از کمک شاگرد نخ‌های پنبه‌ای اریش (ariŝ) را (تار) با عبور دادن از دو چوب عمودی هانا، می‏کشد.

در حین کار، چوبی نازک را به صورت افقی مابین تارها می‏گذارد. این چوب مانع از مخلوط شدن تارها در حین کار می‌شود.

سپس به اندازه ۲ سانتی‌متر با نخ تار همانند بافت گلیم یک به یک نخ پود را از لای تارها رد می‌کند و چند بار هم با دفه بر روی آن می کوبد تا در هم خوب تنیده شود. بعد از آن با استفاده از نخ‌های پشمی در الوان مختلف نقوش مورد نظر را بر روی کار می‌بافد. بافت ورنی همانند بافت گلیم است و بعد از پیچاندن نخ پشمی از پشت تار (به صورت یک به یک) اضافه نخ پشمی به پشت کار منتقل می‌شود. در این روش طرز بافت مانند گلیم بافی و گره نمی‌خورد.

انواع ورنی از نظر مواد اولیه :
۱- ورنی تمام ابریشم که چله و خامه هر دو از ابریشم است.
۲- ورنی نیم ابریشم که چله پنبه ای و خامه ابریشم است. امروزه که ورنی بیشتر کاربرد زینتی پیدا کرده اکثر ورنی ها از همین جنس بافته می شوند.
۳- ورنی کف ابریشم که تار پنبه ای، متن ابریشم ونقوش پشمی است .
۴- ورنی تمام پشم که هم تار و هم خامه آن ابریشمی است .
۵- ورنی نیم پشم که تار پنبه ای و خامه پشمی است .

ابزار کار ورنی بافی:
۱- دفتین یا دفه

۲- سیخ

۳- کارد یا قیچی

۴- متر

۵- آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار

۶ – دار چوبی یا فلزی

۷- تخته بند یا نیمکت

شیوه کار ورنی بافی :

-چله کشی :
چله کشی یا چله دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله کشی روی دار و بوسیله ۲ نفر انجام می گیرد. قبل از چله کشی سالم بودن دار بوسیله متر امتحان می شود. دو نخ که به آنها نخ زه می گوئیم با فاصله ۴۰ سانتمیتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست رو و چپ رو بسته می شود تا هنگام چله کشی تار از زیر اولی و روی دومی و یا بالعکس عبور کند. پس پایان عمل چله کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را رد می کنیم که حداکثر ۳ میلیمتر ضخامت، ۲ تا ۳ سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد. به جای نخ زه بالایی چوب هاف را رد می کنیم که فقط کمی ضخیم تر از چوب زه است. بعد از پایان این مراحل به چله ها چوب کوجو می بندیم که استوانه ای چوبی به قطر حدود ۱۰ سانتیمتر است و وظیفه جابه جا کردن چله های زیر و رو در هنگام گلیم بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله ها جلوگیری می کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت بودن عرض ورنی در دو انتهای بالاو پایین آن ) می شود.

– شروع ورنی بافی :
ابتدا چند ردیف گلیم بافی می شود و بعد ورنی بافی را آغاز می کنیم.
گلیم بافی ابتدای ورنی و پود کلفت مابین رجهای ورنی با جابه جایی کوجو همراه است که در اصطلاح به این نوع بافت، ترسه کیلیم میگویند. در گلیم بافی از پود کلفت همرنگ و هماهنگ با رنگ متن ورنی استفاده می کنیم.

برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می کنیم و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیجانده کمی می کشیم تا سفت شود. (گاهاً نخ خامه به جای دوتار به دور یک تار پیچیده می شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اولیه مورد نیاز بیشتر می شود) بعد مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می کنیم و یا اضافی خامه را رها کرده گره بعدی را با خامه دیگری می زنیم. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می دهیم و سپس پودکلفت را از لابه لای چله های زیر و رو رد کرده، دفه می زنیم. (در اثر جابه جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله های زیر و رو هم عوض می شود و پود کلفت بین چله ها به صورت مواج آرایش می یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی شود.

از آنجا که طول دار تقریباً نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سردار می رسیم.
دراین زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار و راست رو و چپ رو را شل می کنیم. (یا گوه ها را از راست روی دار چوبی بوسیله چکش در می آوریم) که در نتیجه آن چله ها شل می شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می شود. ورنی را به سمت پایین می کشیم تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را بحالت اول بر می گردانیم و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می دهیم. پس از پایان بافت دوباره دقیقاً به اندازه ابتدای کار گلیم می بافیم و بعد از آن چله ها را با فاصله ۱۵ سانتیمتر از گلیم بافی سروته کار، قیچی می کنیم و ورنی را پایین می کشیم. معمولاً ریشه های ورنی را به شیوه های مختلف آرایش میدهند.

دارهای قالی:

دار قالیبافی نیز از عوامل اصلی بافت یک فرش است که بدون آن، بافتن فرش و هر نوع زیرانداز و کف‌پوش سنتی غیرممکن است. دارهای قالیبافی ممکن است ابعاد مختلفی داشته باشند، اما از نظر کارایی تفاوت‌های اندکی دارند. ازآنجایی‌که بافت قالی گره‌دار، مرحله‌ای پیشرفته‌تر از سایر دستبافت های بی گره است، لذا در ساخت بسیاری از ابزارهای بافندگی آن، از ابزارها و وسایل بافت سایر دستبافت ها استفاده شده است. به همین منظور دارهای قالیبافی نیز تفاوت چندانی با دارهای بافندگی گلیم، ورنی و جاجیم نداشته‌اند؛ اما به‌مرور تا حدودی پیشرفته‌تر و کامل‌تر گردیدند.     

- انواع فرش ازنظر اندازه:

تذکر: با توجه به دستبافت بودن این‌گونه فرش‌ها احتمال چند سانتی‌متر اختلاف را بایستی در اندازه آن‌ها در نظر گرفت.

1- قالی:

به فرش‌هایی گفته می‌شود که مساحت آن‌ها 6 مترمربع و یا از آن بیشتر باشند که معمولاً در ابعاد 3×2، 5/3×5/2، 4×3، 5×5/3، 6×4، 7×5، 10×6 متر و… باشند.

2- کلگی:

ابعاد این‌گونه فرش‌ها معمولاً 3×5/1، 3×70/1، 5/3×2 متر می‌باشد. بافت کلگی بیشتر در قدیم و در میان چادرنشینان و روستاییان معمول بوده است.

3- کناره:

از این نوع فرش‌ها در قدیم برای پوشاندن فضاهای خالی کناره فرش تا دیوار استفاده می‌شده است و لکین امروزه به‌وسیله آن معمولاً راهروها و راه‌پله‌ها را مفروش می‌نمایند و پهنای آن‌ها عموماً از 70 تا 110 سانتی‌متر و طول آن‌ها 5/2 الی 8 متر است.

4- قالیچه:

قالیچه‌ها، فرش‌های کوچکی هستند که عموماً در ابعاد 20/2×40/1 متر بافته می‌شوند.

5- پرده‌ای

اندازه فرش‌های پرده‌ای معمولاً 5/2×5/1 متر می‌باشد. این نوع فرش‌ها در مدخل اتاق یا سالن‌ها نصب می‌گردد.

6- ذرع و نیم:

این نوع فرش‌ها عموماً در ابعاد 156×104 سانتی‌متر تهیه می‌شوند، بافت این نوع فرش‌ها بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است لذا با توجه به‌اندازه ذرع فارسی که 104 سانتیمتر است و اضافه کردن نیم‌ذرع به آن (156 = 52+104) طول این نوع فرش‌ها 156 سانتی‌متر می‌گردد.

7- ذرع و چارک:

ابعاد این نوع فرش‌ها عموماً 130×80 سانتی‌متر می‌باشند و بافت آن‌ها نیز بیشتر در مناطق فارسی باف رایج است.

8- پشتی:

به فرش‌هایی گفته می‌شود که عرض آن‌ها از 50 تا 80 سانتی‌متر و طول آن‌ها از 80 تا 120 سانتی‌متر     می‌باشد و متداول‌ترین اندازه پشتی 90×60 و یا 120×60 سانتی‌متر می‌باشد. در نواحی گرگان و بجنورد به‌نوعی از پشتی‌ها که پشت آن‌ها گلیم‌بافی شده است و مانند یک کیسه دردار تهیه‌شده‌اند قارچین می‌گویند.

9- پادری:

این فرش به‌اندازه پاگرد در ورودی که معمولاً 70×50 است بافته می‌شوند.